Żmijowiec zwyczajny to gatunek rośliny z rodziny ogórecznikowatych. Swoją nazwę zawdzięcza wystającym z korony pręcikom, przypominającym język żmii, oraz temu, że w przeszłości używany był przeciw ukąszeniom żmii. Występuje w Europie i Azji. W polskiej florze archeofit dość pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich.

Roślina dwuletnia, ciepłolubny hemikryptofit. Kwitnie od czerwca do października, kwiaty zapylane są przez błonkówki. Przystosowaniami zapobiegającymi samozapyleniu są: przedsłupność oraz różna długość słupka i pręcików (słupek jest wyższy). Roślina miododajna. Siedlisko: suche wzgórza, miejsca kamieniste, miejsca ruderalne ? na glebach lekkich, piaszczystych lub kamienistych. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Echio-Melilotetum.

Roślina trująca. Zawiera trujące alkaloidy i nie jest zjadana przez zwierzęta.

W produktach suchej destylacji występuje 28% tlenku wapnia, 26% krzemionki i 25% soli potasowych. Liczba chromosomów 2n=32. Barwa kwiatów zależy od stopnia kwasowości soku komórkowego; w młodych kwiatach jest on kwaśny, co nadaje im czerwoną barwę, w dojrzałych kwiatach jest obojętny lub zasadowy, co nadaje kwiatom niebieską barwę.

 

Łodyga

Wzniesiona, gruba, o wysokości 30-100 cm. Cała pokryta jest krótkimi włoskami, ponadto ciemnoczerwonymi brodawkami, na których wyrastają szorstkie i kłujące włoski.

Kwiaty

Zebrane w kwiatostany typu skrętek wyrastające w kątach liści. Najpierw purpurowe, później niebieskie, o lejkowatym kształcie i długości 15-20 mm. 4 lancetowate i zaostrzone działki kielicha, zrosłe tylko nieco w samej nasadzie, rosną również po przekwitnięciu kwiatu. Płatki korony zrosłe w krótszą od kielicha rurkę, górą rozchylające się niesymetrycznymi wargami (korona prawie dwuwargowa). Słupek z długą szyjką i rozdwojonym czerwonym znamieniem, 4 czerwone pręciki z pałeczkowatymi pylnikami oraz jeden niższy. Słupek i pręciki wystają z korony.

 

Liście

Lancetowate, szorstko owłosione i o zaostrzonych końcach, całobrzegie. Liście odziomkowe mają nasady zwężające się w ogonek, liście górne są siedzące.

Owoc

Rozłupnia rozpadająca się na cztery ciemnobrunatne rozłupki. Mają one ząbkowane kanty, a ich powierzchnia jest pokryta brodawkami.

Korzeń

Zgrubiały, wrzecionowatego lub burakowatego kształtu, o ciemnobrunatnym kolorze.

 

Zastosowanie

Dawniej używany był jako trutka na szczury.

Z nasion wytłaczano dawniej olej.

Bywa uprawiany jako roślina ozdobna. Najlepiej prezentuje się na mieszanych rabatach kwiatowych. Oprócz typowej formy uprawiane są odmiany o kwiatach białych, różowych, purpurowych i granatowych, a także odmiany karłowe. Najlepiej rośnie w pełnym słońcu, na glebie raczej suchej i niezbyt wilgotnej (na glebie żyznej i wilgotnej rośnie zbyt bujnie i kwitnie słabiej). Po przekwitnięciu roślinę delikatnie przycina się. Rozmnaża się przez sadzonki lub wysiew nasion wiosną. Nadaje się do stref 7-10.

Żmijowiec zwyczajny ma właściwości lecznicze.