Jest to gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny kosaćcowatych. W Polsce występuje na całym terytorium, ale w górach dużo częściej. Roślina dawniej pospolita, obecnie rzadka, szczególnie na niżu.

Mieczyk dachówkowaty to bylina, geofit cebulkowy. Kwitnie w lipcu, zapylana jest przez błonkówki. Roślina wiatrosiewna.

Siedlisko: Wilgotne łąki, ugory, polany,zarośla, dąbrowy, w niektórych miejscach w górach i na Podhalu masowo. Na niżu rzadko spotykany. Dawniej rósł również w uprawachowsa i jęczmienia jako chwast. Gatunek charakterystyczny dla związku (All.) Molinion caeruleae, Ass. Triglochino-Glaucetum (reg.). Liczba chromosomów 2n= 60.

Roślina objęta w Polsce ochroną gatunkową. Roślina coraz rzadsza, również w górach. Często zbierana dla swych pięknych kwiatów. Łatwa do wyniszczenia, gdyż podczas zbierania przeważnie wyrywa się z ziemi wraz z bulwami. Przyczyną wyraźnego zanikania tego gatunku jest również zmiana sposobu użytkowania łąk: osuszania ich i zaorywania. Według Światowej Unii Ochrony Przyrody gatunek narażony na wymarcie (kategoria zagrożenia VU).

Łodyga

Pojedyncza, nierozgałęziona, sztywna, dorastająca do 1m (wraz z kwiatostanem).

Kwiaty

Duże kwiaty na szczycie łodygi zebrane w jednostronne, gęste grono złożone z kilku do kilkunastu kwiatów. Kwiaty grzbieciste, lejkowate, o długości ok. 2,5 cm. Okwiat niezróżnicowany na kielich i koronę, składający się z 6 purpurowoczerwonych działek, które są u nasady zrośnięte w krótki kieliszek. Najwyższa działka nieco szersza, najniższa dłuższa od pozostałych. Trzy dolne działki o nieco podgiętych brzegach maja ciemnoczerwone smugi z białym środkiem. Nitki trzech pręcików dwukrotnie dłuższe od zielonych pylników. Słupek z nitkowatą szyjką i trzema znamionami.

Liście

Jest ich zaledwie kilka (2-4), są całobrzegie, długie i sztywne. Mają mieczowaty kształt i obejmują pochwiasto dolną część łodygi. Długość 20-25 cm, szerokość ok. 2 cm.

Owoc

Trójkanciasta torebka z licznymi, oskrzydlonymi nasionami.

Część podziemna

Posiada podziemną bulwocebulkę. Dolna to ubiegłoroczna cebulka, z której roślina czerpie substancje zapasowe, górna to młodsza, tegoroczna bulwocebulka, w której roślina gromadzi substancje zapasowe na przyszły rok. Obydwie mają kulisty kształt i otoczone są błoniasta osłonką.