Nagietek lekarski jest gatunkiem rośliny jednorocznej należącej do rodziny astrowatych (Asteraceae Dumort). Ma też inne lokalne nazwy: pazurki (Mazowsze), miesięcznica (Wlkp.), paznokietki (krakowskie). Prawdopodobnie pochodzi z terenów śródziemnomorskich lub Iranu, gdzie spotykany jest do dzisiaj na stanowiskach naturalnych. W wielu krajach świata (również w Polsce) jest uprawiany i czasami dziczejący (efemerofit).

Jest w Polsce uprawiany jako roślina jednoroczna. Rozmnaża się przez siew nasion (koniec marca, początek kwietnia), zasypując nasiona ziemią na grubość 1 ? 1,5 cm. Zwykle w ogrodzie sam się rozsiewa. Nie ma specjalnych wymagań co do gleby. Kwitnie bardzo długo. Wśród uprawianych odmian ozdobnych istnieją formy wysokie i karłowate, a także o kwiatach dwubarwnych

Odmiany ozdobne:

• Princess ? odmiana wysoka o dwubarwnych kwiatach z grzebieniastymi złotymi, żółtymi lub pomarańczowymi koszyczkami;
• Honey Babe ? odmiana karłowa o kwiatach pełnych w kolorach morelowym, żółtym i pomarańczowym;
• Geisha Girl ? odmiana wysoka o pełnych, pomarańczowych kwiatach;
• Fiesta Gitana ? odmiana karłowa o pełnych kwiatach w kolorze od kremowego do pomarańczowego.

Pokrój

Roślina zielna.

Łodyga

Wzniesiona, bogato ugałęziona, pokryta miękkimi, gruczołkowatymi włoskami, żeberkowana o charakterystycznym zapachu, wysokość do 50 cm, łatwo łamliwa.

Kwiaty

Zebrane w koszyczki na szypułkach, barwy pomarańczowej lub żółtej, kwitnące od kwietnia aż do sierpnia. Kwiaty brzeżne słupkowe (o słupku dwuznamionowym), nibyjęzyczkowe, ustawione w 2-3 szeregach (wyłączając odm. pełnokwiatowe, uważane w uprawie za najcenniejsze), owocujące. Kwiaty wewnętrzne rurkowate, obupłciowe o 5 pręcikach i dolnym słupku, bezpłodne. Koszyczki mają przyjemny, balsamiczny zapach.

Liście

Skrętoległe, gęsto osadzone, dolne szerokołopatkowate, krótkoogonkowe; górne szerokolancetowate, siedzące, obejmujące łodygę.

Owoce

Jest sierpowato wygięta niełupka. Zewnętrzne niełupki są żółtawobrunatne, z długim prostym noskiem, ku środkowi niełupki stają się jaśniejsze, wygięte, na grzbiecie kolczaste. Roślina sama łatwo się rozsiewa, pozostając na stanowisku szereg lat. Wielkość niełupek jest bardzo zmienna, MTN wynosi od 8 do 15 g.

Korzeń

Palowy, mocno rozgałęziony.

Zastosowanie

Roślina kosmetyczna

Nagietek lekarski bywa stosowany w kremach gojących dłonie z powodu odmrożenia lub oparzenia^[3]. Stosowany także w maseczkach, mleczkach, kremach, pastach, szamponach i olejkach na cerę suchą, łuszczącą się i skłonną do infekcji, zaczerwienienia i pękania.

Roślina ozdobna

Roślina ta uprawiana jest w ogrodach lub zdziczała.

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski: kwiaty brzeżne (języczkowe) nagietka (bez dna kwiatostanowego) ? Flos Calendule (Flos sine calicis) (Polska farmakopea dopuszcza do obrotu tylko kwiaty języczkowe o pomarańczowej barwie.)

Skład: olejek eteryczny do 0,02%, flawonoidy, karotenoidy, związki trójterpenowe (saponzydy): arnidiol i faradiol, śluzy, związki żywicowe, gorycze, kwas jabłkowy i inne.

Działanie: zewnętrznie stosuje się zwykle alkoholowe i olejowe wyciągi z kwiatów nagietka, ponieważ podstawowe związki czynne nie rozpuszczają się w wodzie. Podaje się je w różnych uszkodzeniach skóry, jak kontuzje, rany, wrzody, stłuczenia i obtarcia naskórka, a także w owrzodzeniach żylakowych, zapaleniu skóry, żylakach odbytu, oparzeniach, ranach pooperacyjnych, odmrożeniach, wysypkach skórnych i innych. Stosuje się również na błony śluzowe jako środek przeciwzapalny i bakteriobójczy, przeciw rzęsistkom (irygacje i tampony), a nawet we wczesnych stanach nowotworowych w porozumieniu z onkologiem. Ze względu na właściwości przeciwzapalne i bakteriobójcze nagietek lekarski znalazł zastosowanie także przy leczeniu stanów zapalnych spojówek i przemęczeniu oczu (jest składnikiem niektórych kropli do oczu). Zapobiega nadmiernemu wysuszeniu narządu wzroku i łagodzi jego podrażnienia. 

Wewnętrznie zaleca się przetwory z nagietka w nieżycie żołądka i jelit, a zwłaszcza w przewlekłym i opornym na inne leki wrzodzie żołądka i dwunastnicy oraz we wrzodziejących zapaleniu jelita grubego. Również w stanach zapalnych dróg żółciowych spowodowanych infekcją, w niedomodze wątroby i upośledzeniu jej czynności po przebytym wirusowym zapaleniu lub uszkodzeniu przez trujące związki (np. toksyny grzybów). Pomocniczo i w skojarzeniu z innymi lekami podaje się je w nieoperacyjnych postaciach raka żołądka, stanach przednowotworowych w przewodzie pokarmowym (np. długo utrzymującym się zapaleniu błon śluzowych, owrzodzeniu z krwawieniami, braku poprawy po innych lekach) itp. Dobre wyniki osiąga się w zaburzeniach miesiączkowania połączonych z bólem, ogólnym osłabieniem, zawrotami głowy, a także w dolegliwościach okresu przekwitania (klimakterium). Należy jednak pamiętać, że w niektórych z wymienionych chorób konieczna jest stała opieka lekarska i okresowe kontrole postępów leczenia. Badania naukowe upoważniają, by zalecać nagietek, w połączeniu z innymi ziołami, do stosowania w ogólnym ubytku sił i odporności na zakażenia bakteryjne i wirusowe oraz przewlekłych i nie poddających się innym lekom dolegliwościach różnych narządów wewnętrznych, w tym także serca.

Nagietek lekarski